వ్యాహృతి అంటే - శ్రీతేంద్రియానికి తెలిసే స్థూలమగు రూపము. ఉచ్చరించబడి వ్యాప్తి చెందేది. భూః, భువః, సువః, మహః, జనః, తపః, సత్యం అనేవి సప్తవ్యాహృతులు. వీటిలో
భూః -సన్మాత్రభువః -స్వరము
సువః- సుఖస్వరూపము
మహః- సర్వాతిశయము గలది, సర్వానికి కారణమైనది
తపః- పాలనస్వరూపము గలది
సత్యము - బ్రహ్మము
తైత్తిరీయోపనిషత్తులో, శిక్షావల్లిలోని ఐదవ అనువాకంలో పరబ్రహ్మకు అంగభూతాలయిన వ్యాహృతుల ఉపాసన చెప్పబడింది. వ్యాహృతులు అంటే కర్మలలో ఉపయోగించేవి అని అర్ధం. భూః, భువః, సువః అనేవి మూడు వ్యాహృతులు.
మహాచమస్యుడనే మహర్షి తపస్సు చేసి మహః అనే నాల్గవ వ్యాహృతిని కనిగొన్నాడు. మహః అనేదే బ్రహ్మము. మహః అనేది శరీరమైతే భూః, భువః, సువః అనేవి అంగాలు. అంగాలకు ఉనికి లభించినట్లుగా, మహః వల్ల మిగిలిన వాటికి ఉనికి లభిస్తోంది. వ్యాహృతులు బ్రహ్మకు అంగాలు కాబట్టి వీటి ఉపాసన చెప్పబడింది. వ్యాహృతుల ఉపాసన నాలుగురకాలు.
1. లోకదృష్టితో ఉపాసన :
భూః -భూలోకాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకుని
భువః -అంతరిక్ష్యాని దృష్టిలో ఉంచుకుని
సువః - స్వర్గలోకాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకుని
మహః - ఆదిత్యలోకాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకుని
ఉపాసన చెయ్యాలి. దీనితో లోకాలన్నీ సూర్యుని వెలుగుతో ప్రకాశమవుతాయి.
2. దేవదృష్టితో ఉపాసన :
భూః - అగ్ని దృష్టితో
భువః -ఆదిత్య దృష్టితో
సువః - వాయు దృష్టితో
మహః - చంద్రుని దృష్టితో
ఉపాసన చెయ్యాలి. అన్ని తేజస్సులు చంద్రునిచే పూజ్యములు
3. వేద ధృష్టితో ఉపాసన :
భూః -ఋగ్వేదము
భువః -సామవేదము
సువః - యజుర్వేదము
మహః - ఓంకారము
ఓంకారాన్ని మొదట, చివర చేర్చటం వల్లనే వేదాలు పూజనీయమవుతున్నాయి.
4. ప్రాణదృష్టితో ఉపాసన :
భూః -ప్రాణవాయువు
భువః -అపానవాయువు
సువః - వ్యానవాయువు
మహః -అన్నము
గా భావించి ఉపాసన చేయాలి. లోకంలో ప్రాణులన్నీ అన్నం చేతనే వృద్ధి పొందుతున్నాయి. ఈ రకంగా ఈ 16 వ్యాహృతులు హిరణ్యగర్భునికి అంగాలు. వీటిని తెలుసుకోగలిగినవాడే బ్రహ్మను గురించి తెలుసుకోగలుగుతాడు.
